"Haberdar olunuz Göğüstedir kalbiniz ve gönlünüz Allah'ın sesiymiş diye İşte o vakit biliniz!" Diye dua verdiklerinden sonra biri silkinerek Bozkurda dönüşür. ... Prof. Abdıldacan AKMATALİYEV Kurt anlayışına her millette rastlanılır. Aynı zamanda kurt motifi dünya edebiyatındaki yaygın motiflerdendir. Birçok halkarda kurt-bozkurt'un totem hayvanı olarak eski zamanlardan günümüze kadar insanların düşüncelerinde muhafaza edilmiş özel bir alaka görmüş olmasını kurt kavramının o halkların menşeleriyle ilgili düşüncelerinde yerleşmiş olmasına geçtikleri tarihi yola vb. bunun gibi hususlara bağlayabiliriz. Kırgız halkının sözlü edebiyatı "Manas" destanının da bulunduğu büyük destanlardan günümüzdeki Türk Dünyasının yetenekli yazarı Çıngız Aytmatov'un "Kıyamet" romanına kadar kurt motifinin özel edebi motif olarak işlenmesi de gelişigüzel bir vaka değildir. Evet dünya folklorundaki destan geleneğinde ileride kahraman olacak olan kimse genelde her hangi bir büyülü yardımcı güce rastlar O güç onu daha sonraki kahramanlık işlerinde destekleyerek manevi olarak her vakit güç kazandırır. Böylece düşmanlarının karşısında zafere ulaştırır ve her vakit unu ister savaş meydanında ister günlük hayatında olsun takip fiyat ona eşlik eder. "Manas" destanını incelediğimizde bunun bazı örneklerinin korunduğunu ayrım edebiliriz. Büyük manascı Sagımbay Orozbakov'un varyantında ve onun öğrencilerinin icraasında Manas çocukluğunda kuzu güderken mitik koruyucu olan kurda rastlar. "Ne kurdun ne de bozkurdun daha Ne olduğundan haberi yoktu hala Henüz basmıştı ki dokuz yaşına Ne de ayrılmıştı otağından uzaklara.. Gördü ki Manas ona baktığında Kuzuyu yakaladığı anda Sağ bırakmıyordu ama Bu da neyin nesidir hayret? diye Çok şaşırdı olan bitenin karşısında." Manas birlikte oynadığı çocukların içinden büyüğü olan Çegebay'nan "Bu da nedir?" Diye sorunca kurt olduğunu söyler. O vakit Manas "Kurtsa kurttur bana ne Karnını doyurunca gider diye" aldırış etmez. Kuzuyu kaçıran Bozkurdun peşine takılıp: "Buna kurt mu denilirdi? İnsan kurt yer miydi?" diyerek Manas kurdun girdiği kaya dibindeki mağaraya girer. Manas baktığında kuzunun sağ salim meleyip durduğunu görür. Mağarada "İşlemeli kaftanlar giyen" kırk adama rastlar. Ve onlara kurdun nereye gittiğini sorunca: "Adamlar o vakit söyle der: Anla artık evlat derler. Kurt olan biziz dediler Yabancı da sizsiniz dediler. Hızır İlyas'tır bilirsiniz Sizi arıyordu kırk gündür. Kırklar denir bize dediler." Sayakbay Karalayev'in varyantında ise: "Kurt olarak kurtulan Adıdır onun Aleyhi selam. " denilmektedir. Kırk Çilten (kırklar) mitolojik anlayışta gözle görülemeyen sihirli güce özelliğe sahip olan iyilik ve hayırlar yapan ruhtur! Onlar Manas'a "Hak din olan İslam dinini kabul et" diye öğüt verirler. O an Manas sorar onlara: "Nasıl olur da siz insanlar Dönüşe bildiniz kurda? Kiminiz kurtsunuz ya da? Söyleyin derhal bana. Hadi Bozkurt bir bakıyım Dikkatimi sonra dağatayım." Manas'a kırklar: "Tutacak olan kolunuz Kadir Allah gücüdür" diye "Haberdar olunuz Göğüstedir kalbiniz ve gönlünüz Allah'ın sesiymiş diye İşte o vakit biliniz!" Diye dua verdiklerinden sonra biri silkinerek Bozkurda dönüşür. Manas "yarısı kurt yarısı insan mı?" diyerek şaşkın şaşkın orda dururken Çegebay peşinden gelip kırkları ve meleyip duran kuzuyu görünce o da şaşırır. Kırklar Çegebay'ı da sınarlar ve ona "Manas'a derdine çare olsun her vakit ona kut getirsin diye" Kutu(Kut) Bey ismini verirler. Kırkların reisi kuzuyu kaçıran kurdu Manas'a tanıtırken: "Kovarak geldiğin işte bu kurt Kıyamete kadar sana olur dost Manas mısın sen kaplanım Kıyamet kopuncaya dek. Sana verdiğim yoldaşım. Suy-i kastı olan düşmanın Peşine takıldı tekrar diye Haberdar edecektir diye Köse kuyruk kök dangıt (büyümüş erkek köpek) Peşine takıldı tekrar diye Haykırırsan önce girecek diye ..." kaybolurlar. S. Karalayev'in varyantında da Kırklar "Kurt olarak" Manas'a rastlar ok geçirmez yakası altın yeni bakır olar zırhı armağan ederek dua verirler: "Ateşe koyarsa yanmazsın Sel kaplarsa akmazsın Ruhun sağlam bakışın güç Sana karşı gelenlerin Allah ruhsat verirse hepsini Yerle dümdüz edersin. Her şeye kadir olanın Tek Allah-ü Teala'nın Bendesi olarak yaratıldın Altı şirden farklısın En küçüğüsün onların Kadınperest Bozkurdun Ereni olarak yaratıldın Halk Paşasıdır kaplan Ereni olarak yaratıldın Hem sultan hem de kağansın Armağanısın tek Tanrının Ruh-u ala ism-i azamsın Büyüksün Manas hoşgörülü olan. Belimsin sen bel bağladığım Allah-ü Teala emriyle yaratılmış olan Büyük Bozkurt aslanımsın" Manas büyüdüğünde düşmanlar ile çarpışırken onunla birlikte savaş meydanına kaplan aslan vb. yırtıcı hayvanlar gibi kurt da gelir ve ona destekçi olur kollar. Kurt vahşi hayvanların içinden en heybetli olanıdır. Eğer başka hayvanlar örneğin kaplan aslan panter gibileri avını elde etmek için ilk önce ön ayaklarını kullanıyorsa kurt direk ağzını kullanmaktadır. Edebiyatta daha çok destanlarda kurt kahramanlı tasvir ederken bir teşbih unsuru olarak çok kullanılmaktadır. Bu Manas destanında da böyledir örneğin; "Kahraman Manas'ı soruyorsan" " O bir Bozkurt döbör (Erkek kurt) idi" "Kıranın Manas Bozkurda" "Büyük Bozkurt aslanımsın" gibi benzetme mısralarına rastlanmaktadır. "Köse kuyruk Kök-Börü Bozkurt milletinin cökörüdür" gibi sıfatlar Manas Almambet ve Çubak Sırgak ve Semeteylere yönelik sıkça kullanılmaktadır. Kısacası totem dünya görüşünün "Manas" destanında bulunması destanın eskiliğine işaret etmektedir. Gerçekten de epik motif olarak Kök-Börü motifi Türk ve Moğol halklarının destanlarında yaygındır. Eskinin bir yankısını tekrar yukarıda belirttiğimiz gibi Çıngız Aytmatov'un "Kıyamet" romanındaki Börü-ana tipinden açıkça görebeliriz. Yavrularından ayrılan Akbara (Asena) çaresizce sızlayıp içindeki ukdesini kimseye anlatamıyor "öleyim derse can tatlı" olduğu sırada aynı yüzündeki kurtların tanrıçası Börü-Ana ilk kere apaçık görülüyordu. Akbara aydaki tanrıçaya sesinin ulaşabileceğini hissetti: "Ey tanrıca Börü-Ana bana bak işte ben Akbara soğuk dağların arasında terkedilmiş vaziyette tek başınayım. Yandım tükendim! Göz yaşlarım göl olduğunu görüyorsundur? İçim acı acı yanıyor memelerim sütün taşkınlığından patlamak üzere kime emzireceğim yavrularımdan ayrıldım. Nerede yavrularım başlarına bir şey mi geldi acep ne günü görüyorlar? İn aşağı Börü-Ana bana gel benim yanıma otur birlikte uluyalım beraberce ağlayalım. Gel buraya yere İn kurtların Ana Tanrısı ben seni doğup büyüdüğüm çöle götüreyim orada bize kurtlara yer kalmadı. Gel buraya bu kayalı dağların arasına inerek gel. Burada da bize artık yer yok; bize hiçbir yerden yer bulunamayacak gibi geliyor bana.... Eğer inmezsen Börü-Ana o vakit işte beni zavallı bir duruma düşmüş olan ana kurt-Akbara' nı yanına al buralardan götür. Ben de seninle ay yüzünde yaşayım yer hakkında ağıt söyleyip ağlayıp oturayım. Ey Börü Ana-a-a beni sesimi duyuyor musun? Dinle dinle Börü –Ana dinle benim intizar-ı hararetimi." "Akbara niçin aydaki tanrıça Börü-Anaya yalvarıyor?" gibisinden bir soru sorarak cevaplamaya çalıştığımızda tekrar bir ilginç bir husus dikkatimizi çekmektedir. Meğer Akbara boşuna Börü-Ana'ya insanların acımazlığını şefkatsizliğini şikayet etmemiş inlememiştir! Belki bu Akbara Börü Anaya "bir zamanlar insanlar da kurtlardan meydana gelmemiş miydi"diye önemli bir soru sormakta Bazarbay Koçkorbayev gibilerinin ecdatlarını unutup daha gözlerini açmamış kurt yavrularını göz kırpmadan annelerinden ayırdıkları vahşetini anlatıyordur! Türklerin kurttan geldiklerine dair efsanelerin bulunduğunu biliyoruz. L.Gumilev Türklerin yaradılışıyla ilgili örnekler vermiştir. Örneğin düşmanlar tarafından soykırıma tabi tutulan topluluktan sadece 13 yaşındaki çocuk kolları ve bacakları kesilerek bataklığa atılar. Onu kurt bulur ve ona "şefkat" göstererek onu et ile besler böylece ölümden kurtarır. Bunu öğrenen düşmanları kurdu öldürmek isterler. Ancak kurt kendisini ve çocuğu kurtarmayı başarır. Sonra da Altay dağlarına kaçar. Kurt ondan on oğlan doğurur ve onlar daha sonra kendilerince bir boyu meydana getirirler. Türk milletinin edebi yazılı anıtlarında folklorunda destanlarında ("Oğuz-nâme" "Ergenekon" "Huuniyey" "Albınji" vs.) kurdun insan oğlunu kurtarması ona yardım etmesi birlikte yaşaması vb. düşünceleri vazıh bir şekilde yansıtılmıştır. Ç. Aytmatov'un "Kıyamet" romanının finalini hatırlıyoruz: Ne sebepten Akbara Kenceş'i çiğnemeden kendisiyle birlikte götürmek istedi?! Niçin Akbara insanoğluna canı ısındı kendi yavruları gibi sevesi geldi?! Aytmatov bu epizodu folklordan veya gerçek hayattaki olaylardan almış da olabilir. Fakat en önemlisi yazının kurtları romanda başından sonuna kadar tasvir etmesinin maksadı Türk milletinin menşei hakkındaki bir tezdir diye düşünecek olursak o vakit finalin tesadüfi olarak ortaya çıkmadığını doğal olarak eserin iç yapısından gelişerek trajedinin zirve noktasına ulaştığını göreceğiz. Aytmatov'un kurtları (Akbara ile Taşçaynar'ı) tamamen bambaşka özgün bir şekilde tasvir etmesi eski ulusal anlayışa dayanıyor. Dolayısıyla Türk milletinin kurt hakkındaki efsaneleri yazarın evrensel ve felsefi olarak düşünmesine ilham kaynağı olmuştur. Sonucunu elde etmekteyiz. Demek "börü-karışkır kurt kavramı" Türk boylarının mitlerinde rivayetlerinde ve efsanelerinde rastlanılabilecek iyilik ve şans getirecek bir "totem" olarak kabul edilebilir. Prof. Abdıldacan AKMATALİYEV Kırgız İlimler Akademisi Manas Taanuu ve Edebi Kültür Ulusal Merkezi Müdürü Bişkek- KIRGIZİSTAN. Türkiye Türkçesine çeviren Kalmamat KULAMSHAEV Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Öğrencisi Ankara – TÜRKİYE KAYNAKLAR Orozbakov S. Manas Bişkek Kırgızistan 1995 1. Cilt s. 179. A.g.e. s. 183. A.g.e. s. 184. Aytmatov Ç. Kıyamat Frunze Adabiyat 1988 s 287. Manas Ansiklopedisi Bişkek 1995 Karalayev. S. Manas Bişkek 1996 s. 317. Gumilev L. N. Drevnıye Tyurki. Nauka 1967 s. 23.