Algılama süreçleri

[Doroti]

Algılama süreçleri Seçici Dikkat (Selective attention) Dış dünyada olup bitenlerin büyük bir kısmını duyu organlarımız yakalar ne var ki biz bu enerjilerin farkına varamayız. İnsanoğlu çevresini seçici bir biçimde algılar. Duyu organlarımızın yakaladığı uyarıcıların ancak bir kısmını seçerek algılarız. Örneğin şu anda kitap okumayı bırakın ve gözlerinizi kapatın çevredekini sesleri dinleyin. Uzakta veya yakında farkına vardığınız yeni sesler var mı? Kalbinizin atışını hissedebiliyor musunuz? Ayağınızda çorap var mı kitap okurken çorabın olduğunun veya olmadığının farkında mıydınız? Oturduğunuz yer yumuşak mı yoksa katı mi? Bedeninizin durumu nasıl; beliniz omzunuz boynunuz rahat mı yoksa gergin misiniz? Dış uyarıcıların hepsinin farkında olarak okumaya devam etseydiniz okuduğunuzdan bir şey anlayamazdınız. Beynimizin giren duyu verileri işleyerek anlamlı bir algı oluşturma kapasitesi son radde sınırlıdır. Bu nedenle beyin belirli değişkenlerin etkisi altında sürekli seçerek algılar. Seçme olayıalgılama olayının en belirgin özelliklerindendir. Algısal seçimi etkileyen değişkenleri ilki esas grupta toplayabiliriz. Bunlardan ilkini algılanan uyarıcıyla ilgili özellikler ikincisini de algılayan bireyle ilgili özellikler oluşturur. Algısal seçimi etkileyen uyarıcı ile ilgili değişkenler: dış dünyadaki uyarıcılar belirli bazı özelliklerine göre dikkatimizi çeker ve derhal algılanırlar. Bu özelliklerden en başta geleni uyarıcının değişkenliğidir( change in stimulus). Değişiklik gösteren uyarıcı derhal dikkati çeker. Seçiciliğin temelinde hem duyusal ahenk hem de evrimsel yaşam kavgası yer alabilir. Daha önce de söz etmiştik bir duyu organı belirli tür bir uyarıcıya uzun süre maruz bırakılırsa duyu organı o uyarıcıya ahenk yapar. Uyarıcıda bir değişiklik olduğu vakit duyu organı derhal farkına varır. Evrimsel yöndenuyarıcı değişkenliğini derhal farkına varmanın önemini kavramak zor değildir. Doğada hayvanlara gelen tehlike devinim halinde olan diğer yaratıklardan gelir. Bu nedenle hem avlayan hem de avlanan hareketlerine dikkat etmek zorundadır. Geçmişte biz insanlar bazı hayvanlar gibi avcıydık. Kendi karnımızı doyurmak ve çocuklarımızı beslemek ancak iyi avcı olmakla mümkündü. Dikkatimizi çeken uyarıcı özelliklerinden bir diğeri de uyarıcının büyüklüğüdür. Uyarıcı büyüdükçe dikkatimizi daha çok çeker. Aynı biçimde uyarıcının şiddeti de dikkati etkiler. Parlak renkler yüksek sesler şiddetli acı güçlü ıtır derhal dikkatimizi çeker. Renkli uyarıcılar renksiz uyarıcılardan daha kolaylıkla dikkatimizi çeker. Renkler arasında da saf renkler karışık renklerden daha çok dikkati çeker. Tüm saf renkler arasında da kırmızı ve mavi sarı ve yeşile göre dikkati daha çok çeker. Algısal seçimi etkileyen algılayıcıyla ilgili değişkenler: İçinde bulunduğumuz durumla ilgili beklentilerimiz o durumda bulunan uyarıcılara hangisini seçeceğimizi önemli derecede etkiler. İşten dönüp eve gelirken çocukların bizi karşıladıkları köşede “gözümüz onları arar”. İlgiler ve o anda içinde bulunulan gereksinimler algısal seçimi etkiler. İstanbul’da aynı sokakta yürüyen iki turistten biri mimarsa evlerin yapı biçimlerine dikkat fiyat diğeri kedileri seviyorsa sokak kedilerini gözler. Aynı biçimde aç olan fert lomantadan gelen kokuları derhal fak eder. Tok olan bunların farkına bile varmaz. Örgütleme Algılamayla ile ilgilenen psikologların öğrendikleri ilk şey algının bir örgütleme olduğudur. Dünyayı rast gele bir araya gelmiş gelişigüzel nesnelerin dizildiği bir çevre olarak görmeyiz. Bize gelen duyuları derler toparlar organize ederek bir mana veririz. Algı kendini oluşturan duyusal girdilerin toplamından daha çok bir mana anlatım eder. Bu gerçeği bir gün algısal psikoloji üzerinde çalışan ilk Alman psikologları Gestalt kelimesi ile anlatım ettiler. Bazı organizasyon kuralları “gestalt ilkeleri” algılamamızı etkiler; bu kurallardan önemli bir kaçını kısaca belirtelim: (Cüceloğlu S; 121122123) Şekil-Zemin İlişkisi: İnsanların nesne algılamalarındaki başlıca örgütleyici eğilim şekil ve zeminin birbirlerinden ayrılmasına ilişkindir. Bu eğilim nesnelerin zeminine göre göze çarpması zeminden doğru sivriliyormuş gibi görünmesine sebep olur. Resimler duvarın üzerinde asılıdır kelimeler de sayfanın üzerinde yer alır. Bu örneklerle şekil resim ve kelimeler; zemin ise duvar ve sayfadır. Şekil-zemin ilişkilerinin algılanması görmenin dışındaki diğer duyum içinde geçerlidir. Bir senfoni dinlerken ezgi veya tema şekil olarak algılanır. Akortlar ise zemini oluşturan “Rock” müziğinde gitarist tekrarlanan akortları zemin olarak kullanır. Bir ölçüde değişikliğe sahip olan şarkı ise ön zemine göre şekildir. (Clifford S; 266 267) Tamamlama (closure): Algı sürecinde önemli noktalardan biri parça-bütün ilişkisidir. Algıladığımız tüm nesneler uyarımlardan oluşmuştur. Ancak hiçbir nesne uyarımların bir toplamı olarak algılanmaz. Algı duyumların toplamında daha çok bir mana anlatım eder. Örneğin; bir ezgi onu oluşturan tonların toplamından çok farklıdır. Tonların tek tek hiçbir anlamı yoktur. Bunlar ancak bir “bütünlük” oluşturacak biçimde düzenlendiklerinde bir mana kazanırlar. Nitekim farklı biçimde düzenlendiklerine aynı tonlar çok farklı melodiler oluşturabilirler. (Erdem S; 52) Benzerlik (similarity): Birbirine eş birimler bir algısal bütnlük kazanırlar. Kalabalığa baktığımız vakit bazı özelliklerine göre bireyleri gruplarız; yaş benzerliğine göre grupladığımızda çocuklarıgençleri orta yaşlıları ve ihtiyarları görürüz.; cinsel benzerliği kullanarak erkek ve dişi gruplarını algılarız. Aynı topluluğu giydikleri giysilerin renklerine göre de gruplayabiliriz. Yakınlık: Zihinde vakit ya da feza bakımından birbirine yakın bulunan şeyler de gruplanır. Şekil 9-5’te A ve B bölümündeki noktaları saymadığımız vakit bu ilk grupta aynı miktarda nokta bulunmamasına rağmen A grubundakileri yatay B grubundakileri ise di*** çizgiler halinde algılarız. Bu türlü görmemizi etkileyen etme yakınlık ilkesidir. Tıpkı bunun gibi şekil 9-5 C’ deki çizgileri soldan sağa doğru olmak üzere üç çift çizgi ve bir tek çizgi olarak gruplandırırız. Bu nedenle bunun ters yönde yani sağdan sola doğru üç çift ve bir tek çizgi olarak görebilmek için ayrıca çaba sarf etmek gerekir. Müzikte ritim gruplamaları da zamanda yakınlığa örnek olarak gösterebilir.