Kpss Öğrenme Psikolojisi Edimsel Koşullanma II Kuramın Genel Tanımı İnsanlar çevrelerinden karmaşık birçok uyarıcı almaktadır. Bu uyarıcılara karşı organizma değişik tepkilerde bulunur. İşte bu tepkisel davranışları uyarıcılar meydana getirir. Bunun yanı sıra organizmanın kendiliğinden ortaya koyduğu davranışlarda edimsel (operant) davranışlardır. Bu bağlamda şu yargıya varmak doğru olacaktır; iki tür koşullanma vardır. a) Tepkisel Koşullanma b) Edimsel Koşullanma Tepkisel Koşullanma Önceleri etkisiz olan bazı uyarıcıların sonraları organizmada bazı tepkileri uyandırmaya başlamasıdır. Edimsel Koşullanma B.F. Skinner tarafından geliştirilen bir diğer öğrenme yolu da edimsel koşullanmadır. Edimsel koşullamada uyarıcı, yapılan tepkinin sonucunda ortaya çıkmaktadır. Edimsel koşullanmada önemli olan nokta; davranış ve onun sonuçlarıdır. Bir davranışın sık olarak ortaya çıkmasında, davranışın sonucu önemlidir. Bütün bu bilgiler ışığında; Organizmayı, ödüle götüren veya cezadan kurtaran bir tepkinin öğrenilmesine ya da bir davranışın pekiştireçle kuvvetlendirilmesine Edimsel Koşullanma denir. Kuramın Kapsamı / Uygulamaları Edimsel davranış bilinen bir uyarıcı tarafından oluşturulmaz. Organizma tarafından ortaya konur. Edim, herhangi bir ihtiyaç durumunda organizmanın kendiliğinden ortaya koyduğu davranıştır. Edimsel davranış kendiliğinden ortaya çıkar ve sonuçları tarafından denetim edilir. Edimsel koşullanma özellikle çocuk eğitiminde sınıfta disiplinin sağlanmasında psikomotor ve duyuşsal davranışların kazanılmasında önemli rol oynar. Kuramın İlkeleri Hergenhahn’a (1988) göre edimsel koşullanmanın iki esas ilkesi vardır; 1. Pekiştirici uyarıcının izlediği tepkiler tekrarlanma eğilimindedir. 2. Pekiştirici uyarıcılar, edimsel davranışların meydana gelme oranını yada olasılığını artırır. Edimsel koşullanmada önemli olan davranış ve onun sonuçlarıdır. Organizma pekiştirilen davranışları daha sık gösterirken, pekiştirilmeyen davranışlardan vazgeçmeye başlar. PEKİŞTİREÇ Pekiştireç kavramını, bir davranışı kuvvetlendiren yada zayıflatan uyarıcılar olarak tanımlayabiliriz. Pekiştireçler müspet ve menfi pekiştireç olabilir.Olumsuz pekiştireç art çekildiği vakit müspet pekiştireç, pekiştireç olur. Genellikle pekiştireçler müspet davranış kazandırmak içindir kullanılmaktadır. Olumlu Pekiştireç Bir davranış, organizmanın hoşuna gidecek bir uyarıcının doğrudan verilmesi ile pekiştiriliyorsa, müspet pekiştireçtir ( Aydın, 2001). Soruya doğru yanıt veren öğrenciye bravo denmesi, başının okşanması, artı puan verilmesi gibi. Bu uyarıcılar da birincil ve ikincil müspet pekiştireler olarak ikiye ayrılmaktadır. Yiyecek, su, cinsellik gibi organizmayı doğal olarak pekiştiren ve canlının yaşamı ile ilgili olan pekiştireçler birincil müspet pekiştireçlerdir. Herhangi nötr bir uyarıcının müspet birincil pekiştireçle ilişkilendirilmesiyle müspet pekiştireç özelliği kazanan uyarıcılar da ikincil müspet pekiştireçlerdir. Olumsuz Pekiştireç Organizma hoş olmayan bir durumdan kurtarılarak da davranış pekiştirilebilir. Bu tür pekiştireçler de menfi pekiştireçtir. Rahatsız edici seslerden kurtulma, elektrik şokundan kurtulma, parasızlık ve başarısızlık gibi.Organizmaya ziyan veren, yaşamı tehdit eden uyarıcılar birincil menfi pekiştireçken, herhangi bir nötr uyarıcının birincil menfi pekiştireçle ilişkilendirmesiyle pekiştireç özelliği kazanan uyarıcılar da ikincil menfi pekiştireçtir. Ödül olumlu, ceza ise menfi pekiştireçtir. Her ikisi de davranış kazandırmada önemli rol oynar. Menfi pekiştireç ile ceza karıştrılmamalıdır. Çünkü “- Menfi pekiştireç müspet davranışı ortaya çıkarmak için kullanılır - Menfi pekiştireç art çekildiğinde müspet davranış ortaya çıkar - Menfi pekiştireç art çekilmediğinde cezaya dönüşür.” Organizma için menfi bir vaziyet yaratan uyarıcılara ceza denir. Ceza da iki türlüdür 1-Ceza menfi davranışın arkasından derhal verilir. Çocuğun yaptığı bir davranışta dövülmesi, azarlanması gibi 2-Ortamdaki müspet uyarıcı, ortamdan çekilir, organizma için menfi vaziyet yaratılır. Televizyon izlemeyi yasaklama, sevgiyi esirgeme, tenefüse çıkarmama gibi. Ceza, etkili olmakla beraber, her vakit başarılı sonuçlar vermez. Ceza ne yapılması gererktiğini değilde sadece ne yapılmaması gerektiğini belirttiği için tartışılmaktadır. Bunun yanında istenmeyen ortaya koyabilir (Lefrancois, 1982). Skinner’ın cezaya alternatif önerileri şunlardır. 1.İstenmeyen davranışa sebep olan ortamı değiştirme (Salondaki kırılabilecek eşyaların kaldırılması) 2.İstemedik davranışı usanıncaya kadar yaptırınız (Örneğin şeker yememesini istiyorsanız, bıkıncaya kadar şeker yediriniz 3.Çocuğunuz gelişim dönemiyle ilgili bir davranış gösteriyorsa sabırlı olunuz. 4.Olumlu davranış gösterdiğinde derhal pekiştiriniz, istenmedik davranış gösterdiğinde görmezlikten geliniz. 5.Cezaya alternatif en etkili süreç sönmedir. İstenmeyen davranış pekiştirilmezse zamanla sönme meydana gelir.(İstediğini elde etmek için ağlayan bir çocuğu bu davranışından vazgeçirmek için ağladığı sürece istekleri yapılmamalı, ağlamadan söylediği istekleri yerine getirilmelidir. Ataman, verilen pekiştireçlerin niteliği, sıklığı ve zamanlamasının önemine dikkat çekmekte bunun öğrenilecek davranışa ve öğrencinin davranışlarına göre değişiklik gösterebileceğini anlatım etmektedir. Sönme Pekiştirici uyarıcının kaldırılmasıyla davranış sıklığında bir azalma ve en sonunda edim düzeyine inme görülür. Sönme başladığında davranış derhal ortadan kalkmaz, kısa süreli bir artma görülür. Pekiştirilmeyen davranış giderek azalır bu olaya sönme diyoruz. Örneğin, öğretmen sık sık karın ağrısı şikâyetinde bulunan öğrencisini eve göndermektedir. Öğrencinin bu davranışı eve gönderilerek pekiştirilmezse yani pekiştireç ortadan kalıdrılırsa davranış sönmeye başlar. Önceleri karın ağrıları daha çok şiddetlenir pekişrilmezse zamanla yok olur. PEKİŞTİRME TARİFELERİ Vakit açısından pekiştirme, sürekli ve aralıklı olmak üzere iki şekilde yapılabilir. Sürekli pekiştirme, istenen davranışın her yapılışında pekiştirilmeyi, aralıklı pekiştirme ise ara sıra pekiştirilmeyi gerektirir. Yapılan araştırmalar aralıklı pekiştirmenin, süreli pekiştirmeye oranla daha etkili olduğunu göstermektedir. Çünkü her müspet davranış pekiştirildiğinde, pekiştirme olağan hale geleceğinden, davranışların ara sıra pekiştirilmesi insan psikolojisine daha uygundur ( Aydın, 2001). Sabit Vakit Aralıklı Pekiştirme Belirli bir vakit diliminden sonra verilen pekişiteçtir. Maaşlar, günlük yevmiyeler, tenefüsler gibi Değişken Vakit Aralıklı Pekiştirme Sürpriz niteliği taşıyan, beklenmedik zamanlarda verilen pekiştirmelerdir. Öğretmenlerin başarıyı pekiştirmek için yüksek puan vermesi gibi. Sabit Oran aralıklı Pekiştirme Kaç davranıştan sonra pekiştireç verileceği bellidir. İşçilere ürettikleri parça başına ücret ödenmesi buna örnektir. Değişken Oran Aralıklı Pekiştirme Kaç doğru davranışa pekiştireç verileceği belli değildir. Öğretmenin önce üç problemi doğru cevaplandıranı ödüllendirip daha sonra beş problemi doğru çözeni ödüllendirmesi gibi. Davranış değiştirmede kullanılan bir diğer yöntem de simgesel pekiştirmedir. Bu yöntemde çocuğun esas ihtiyaçlarını karşılamak yerine yıldız, puan, oyuncak, nakit gibi simgesel ögeler verilir. Pekiştireçlerin Etkili Bir Biçimde Kullanılması İçin Dikkat Edilmesi Gerekenler 1. Pekiştireç doğru davranıştan derhal sonra verilmelidir. Sınıfta söz almadan konuşan bir öğrenci söz alarak konuştuğu vakit alkışlanarak derhal bu davranışı pekiştirilmelidir. 2. Fert hangi davranışı için pekiştireç aldığını ayrım etmelidir. Hatta bu davranışı açıkça anlatım edilmelidir 3. Pekiştireç verildiğinde öğrenciyi etkileyen diğer uyarıcılar da göz önünde bulundurulmalıdır. Derste sıkılan bir öğrenciyi gürültü yapıyor diye sınıftan attığımızda onu cezakandırmak yerine pekiştirmiş oluruz. 4. Pekiştireç verilecek fert iyi tanınmalıdır. Çünkü bir fert için çok iyi bir pekiştireç bir başka fert için pekiştireç olmayabilir. Top oynamayı seven bir öğrenci için bu iyi bir pekiştireçtir. Ancak top oynamayı sevmeyen bir öğrenci için pekiştireç niteliği taşımaz.