Büyük Selçuklu Kültür ve Medeniyeti 1) Devlet Yönetimi: Oğuz geleneklerine göre yönetilen Selçuklularda, ülke hükümdar ve ailesinin ortak malı sayılırdı. Ülkeyi yönetme yetkisinin Tanrı tarafından verildiğine inanılır ve buna Kut Anlayışı denilirdi. Selçuklu devletinden ülkenin hükümdarın ve ailesinin ortak malı sayılması sık sık taht kavgalarına yol açardı. Bu bilgi kpss sorularında ve kpss tecrübe sınavlarında bolca karşımıza çıkmaktadırHalife tarafından onaylanan Hükümdarlar adına hutbe okunurdu. Hükümdarlar sınırsız yetkiye sahip değillerdi. Törelere ve İslamiyet’e müsait devinim etmek zorunda olan hükümdarların çocukları da vilayetlere yönetici olarak gönderilmekteydi. Buradaki amaç hükümdar çocuklarının yönetim tecrübesi kazanmasıdır.Selçuklu Devletinde devlet işleri Divan-ı Saltanatta (Büyük Divan) görüşülürdü. Eğer divanda herhangi bir karar alınacaksa bu kararlar sadece Sultan onaylarsa geçerli olurdu. Sultan olmadığı vakit Büyük Divana vezir başkanlık etmekteydi. Divan-ı Saltanat bu yönüyle danışma kuruluna ya da bakanlar kuruluna benzetilebilir.Selçuklu devletinde Sultan ve vezirin dışında Müşrif, Müstevfi ve Ariz denilen görevliler de bulunurdu. Bu görevlilerin ayrıca kendi divanları bulunur ve toplantılarını gerçekleştirmekteydiler. Bunlara bir göz atalım. Divan-ı İstifa: Maliye ve iktisat işleri ile ilgilenen birimdir. Müstevfi başkanlığında toplanır.Divan-ı İşraf: Askeri ve hukuk işleri dışında kalan diğer işleri denetlemekle görevi olan birimdir. Müşrif başkanlığında toplanır.Divan-ı Arz: Ülkenin asker ve ordu işlerini yürütmekle görevli olan birimdir. Ariz başkanlığında toplanır.Divan-ı Tuğra: Devletin iç ve dış yazı işlerini yürütmekle görevli olan birimdir.Kpss umumi kültür tarih dersine ait Büyük Selçuklu Devletinde ülke, eyaletlere ayrılarak yönetilmiştir. Bu bilgilerle beraber Selçuklu Devleti ile ilgili aşağıdaki terim ve unvanları unutmayalım. Menşur: Hükümdar adına hutbe okunması. Alem: Bayrak Hilat: Hükümdar giysisi. Çetr: Saltanat şemsiyesi. Nevbet: Büyük davul. Sikke: Para. Melik: Eyalet başlarına atanan aile mensupları. Atabey: Meliklerle beraber tayin edilen ve onları eğiten bilgili ve tecrübeli devlet adamları. Şıhne: Askeri vali. Amid: Sivil vali. Amil: Bulunduğu şehrin maliyecisi. Muhtesip: Belediye işlerinden sorumlu. Subaşı: Şehrin güvenlik ve asayişinden sorumlu. Atabeyin Osmanlılarda karşılığı Lala’dır.Büyük Selçuklu Devletinde hükümdarlık alametleri hutbe okutmak, nakit bastırmak, taht, bayrak, çetr, asa, hilat, nevbet, tuğ ve tuğradır. 2) Ordu Yönetimi: Selçuklu Devletinde ordu onluk sisteme dayanmaktadır. Ayrıca ordu 3 ana bölümden oluşmaktaydı. a) Guleman-ı Saray (Guleman-ı Hassa) Ordusu: Çeşitli milletlerden küçük yaşlarda tutsak edilerek ya da satın alınan çocukların eğitilmeleri ile meydana gelen ordudur. Guleman-ı Hassa ordusu Sultana bağlıdır ve Sultanın güvenliğinden mesul ordudur. Kelime anlamı köle olan Gulam kökünden, Guleman-ı Saray askerleri aklımıza gelmelidir. Bu askerlerinin 3 ayda bir aldığı maaşa Bistegani adı verilirdi. Guleman-ı Saray askerleri Osmanlıdaki Kapıkulu Askerlerine örnek teşkil edecektir. b) İkta Ordusu (Eyalet ordusu – Sipahi ): Toprak sistemine dayalı olan bu ordu, ikta sahipleri tarafından yetiştirilen en kalabalık orduyu oluşturmaktadır. İkta ordusu Osmanlıdaki Tımarlı Sipahi ordusunun oluşmasına esas hazırlamıştır.İkta sistemi ilk olarak Hz Ömer zamanında uygulanan bir sistemdir. c) Yardımcı Kuvvetler: Bağlı devlet beyliklerinin askerleri, bazı devlet adamlarına bağlı askerler ve gönüllülerden oluşan yardımcı kuvvetler savaş zamanı orduya katılan kuvvetlerdir. 3) Toprak Yönetimi: Büyük Selçuklu Devletinde toprak devletin mülkiyeti ve kontrolü altındaydı. Bu topraklar dörde ayrılmaktadır. Has Arazi: Bu toprakların geliri Sultan, Sultanın ailesi ve yakınlarına aittir. İkta Arazi: Maaş karşılığı asker beslemek şartıyla geliri devlet adamları ve memurlara verilen arazilerden oluşmaktadır. Bu sistemde ikta sahipleri, elde ettikleri gelirle hem kendi geçimlerini sağlamakta hem de elde bulunan askerlerin masraflarını karşılamaktaydılar.İkta sistemi Osmanlıdaki Tımar sistemi yani dirlik sistemine öncülük edecektir. Mülk Arazi: Devlete uzun süre hizmet etmiş ya da üstün hizmetlerinden ötürü şahıslara verilen özel mülk arazilerinden oluşmaktadır.Vakıf Arazi: Sosyal tesisler ve hayır işlerine geliri aktarılan topraklardır.Vakıf arazi olarak belirlenen toprak başka türlü hiçbir şekilde artık kullanılamazdı. 4) Hukuk Sistemi: Kpss umumi kültür tarih konusunda İlk Türk İslam Devletleri içinde yer saha Selçuklularda hukuk sistemi örfi ve şer’i olarak ikiye ayrılmaktaydı. Şer’i Hukuk işlerine yani dine dayalı olan hukuk işlerine Kadı’l Kudad başkanlığındaki kadılar bakmaktaydı. Örfi hukuk yani geleneklere dayalı hukuk işlerine de Emir-i Dad başkanlığındaki mahkemeler bakmaktaydı. Ordu içinde çıkabilecek her türlü anlaşmazlıklara ise Kazasker yani Kadıasker bakardı. Büyük Selçuklu Devletinde halkın istek ve şikayetlerinin dinlendiği ve hukuk işlerine bakıldığı sultan başkanlığında toplanan divana Divan-ı Mezalim adı verilmekteydi. 5) Yazı, Dil ve Edebiyat: İlk Türk İslam devletleri içinde yer saha Selçuklu Devleti İslamiye’ti kabul ettiğinden dolayı diğer ilk Türk İslam devletleri gibi İslamiyet’ten etkilenmiş ve yazı dili olarak Arap alfabesi kullanılmıştır. Halkın yüksek çoğunluğu Araplar ve Farslardan oluştuğu için edebiyatta da doğal olarak Arap ve Fars etkisi görülmeye başlamıştır. Selçuklu Devletinde ilim dili Arapça, resmi yazışmalar Farsça, günlük konuşma dili ise Türkçe olmuştur. Dildeki bu çeşitlilik, Türk dilindeki gelişmelerin yavaşlamasına neden olmuştur. 6) Ilim ve Sanat: Kpss tarih konuları içinde Büyük Selçukluda yer saha en önemli ilim kurumlarını medreseler oluşturmaktaydı. İlk olarak Tuğrul Bey zamanın açılan medreselerin en önemlisi Vezir Nizamülmülk tarafından Bağdat’ta açılan Nizamiye Medresesidir. Nizamiye Medresesi Dünyanın ilk Üniversitesi sayılmaktadır ve sonraki devletlere örnek teşkil etmiştir.Ayrıca Vezir Nizamülmülk tarafından oluşturulan Siyasetname adlı yapıt de hükümdarlara devlet yönetimi ve düzeni hakkında bilgi veren bir yapıt niteliği taşımaktadır. Selçuklu Devletinde ilim alanında Astronomi dalında da önemli çalışmalar mevcuttur. Ömer Hayyam tarafından oluşturulan bir kurul, Takvim-i Celali ve Takvim-i Melikşah adında bir takvim meydana getirmiştir. Türkler tarih boyunca 12 Hayvanlı Türk Takvimi, Takvim-i Celali, Hicri Takvim, Rumi Takvim ve Miladi Takvim kullanmışlardır.Bunların dışında ilk Türk İslam devletleri ve Selçuklu Devletinde en çok gelişme göseren sanat dalı mimari olmuştur. İlk Türk İslam mimarilerine türbe, cami ve kervansaray şeklinde Karahanlılarda rastlanmaktadır.Süsleme sanatı, halıcılık, çinicilik, minyatür, hat sanatı ve seramik yapımı da bu dönemlerde yaygınlaşmıştır. Resim ve heykel sanatları İslamiyet’e geçişle beraber bu dallardaki gelişme durmuş, bu dallara verilen önem minyatür ve hat sanatları alanına yoğunlaşmıştır. Minyatür İslamiyet öncesinden beri süre gelirken, Hat sanatı yani İslami yazı yazma sanatı bu dönemden itibaren yoğunlaşmış ve bu alanlarda önemli eserler meydana gelmiştir.* İlk Türk İslam Devletleri ve Selçuklu Devletinde yer saha mimar eserler: Tolunoğulları: Tolunoğlu Camii. Karahanlılar: Kara Ayşe Bibi Türbesi Gazneliler: Mahmut Bendi ve Zafer Kuleleri. Büyük Selçuklu Devleti: Zavere Camii, Mescid-i Cuma, Diyarbakır Ulu Camii, Kazinde yer saha Mescid-i Camii, Gülpayegan Camii, Nizamiye Medresesi, Cihil Dühteran, Herrekan Kümbetleri, Kümbet-i Ali, Kümbet-i Surh, Sultan Sencer Türbesi, Tuğrul Bey Türbesi, Hoca Ahmet Yesevi Türbesi ve İmam-ı Gazali Türbesi Büyük Selçuklu Devletinde yer saha önemli mimari eserler olarak göze çarpmaktadır. * İlk Türk İslam Devletleri ve Selçuklu Devletinde yer saha ilim adamları: Farabi: 870-950 yılları arasında yaşamış olan Farabi Pozitif bilimlerin başlangıcını oluşturmuştur. Matematik, fizik, astronomi, mantık, psikoloji ve politika alanlarında eserler vererek bilimleri ilk kez sınıflandırmıştır.Farabi Batıda Alfarabius adı ile ünlenmiş ve eserleri Latin diline çevrilmiştir. Ayrıca Aristo mantığını en iyi yorumlayan bir ilim adamı olduğundan Muallim-i Sani yani İkinci Öğretmen adını almıştır.İbni Sina: Özellikle Tıp ve felsefe alnında eserler vermiş ve 982-1037 yılları arasında yaşamış olan İbni Sina, Batıda Avicenna adı ile tanınmıştır. El Kanun-u Fit-Tıp adlı kitabı Batı dillerine tercüme edilerek ünivesitelerinde okutulmuştur.Tıbbın Hükümdarı diye anılan İbni Sina, Hipokrat’tan sonra tıbbın ikinci babası olarak kabul edilmiştir. Biruni: Kpss tarih dersinde yer saha bir diğer önemli ilim adamı olan Biruni, Gazneliler döneminde 973-1051 yılları arasında yaşamış, astronomi, matematik, coğrafya ve felsefe alanlarında eserler vermiştir. Özellikle Coğrafyanın Türk İslam Dünyasından bir ilim dalı haline gelmesinde önemli bir payı vardır. Harezmi: 788-850 yılları arasında yaşamış olan Harezmi, matematik, astronomi ve coğrafya alanlarındaki çalışmalarıyla meşhurdur.Harezmi, matematikte sıfır rakamını kullanan ilk ilim adamıdır. İbni Rüşt: 1126 – 1198 yılları arasında yaşamış olan İbni Rüşt, Felsefe , tıp ve astronomi üzerinde çalışmalar yapmıştır. Skolastik düşünceye vuruş vuran bu ilim adamı Rönesans’ın doğmasında etkili olmuştur. Er Razi: 1149 – 1210 yılları arasında yaşamış olan Er Razi özellikle Kimya alanında uzmandır ve bir kimyagerdir. Sülfürik asidi bulan ilim adamıdır kendisi. 7) Sosyal ve Ekonomik Hayat: Selçuklu Devleti ve ilk Türk İslam devletlerinde kamu yönetenler ve yönetilenler olmak üzere ikiye ayrılmaktaydı. Yönetenler askeri ve yüksek derecedeki memurlardan oluşmaktayken, yönetilenler göçebeler, köylüler, şehirliler ya da kasabalılardan oluşmaktaydı. Sınıfsal farklılıklar yoktur. Dikkat edelim bu noktaya.Eşitlik, anlayış ve hoşgörünün var olduğu sosyal hayatta memurluklar babadan oğula geçmekteydi. Her ne kadar sınıf ayrılığı olmasa da memurluğun babadan oğula geçmesi bürokraside egemen bir sınıfın ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır.Ticarete çok önem veren Selçuklu Devleti bir çok kervansaray yaptırmıştır ve ticareti canlı tutmaya çalışılmıştır. Kervansaray, Türk İslam devletlerinde ticaret yolları üzerine güvenli ticaretin yapılabilmesi sebebiyle inşa edilen konaklamam merkezleridir.Ribat kervansarayların ilk örneklerini oluşturan ve ilk olarak Karahanlılarda görülen sınır boylarına yaptırılan kalelerdir. Bu kaleler ilk olarak kervanlara barınma olanağı sağlamış ve zamanla kervansaraylara dönmüştür.