Coğrafi Konum, ders ve çalışma notu Coğrafi Konum Herhangi bir yerin Dünya üzerinde bulunduğu alana coğrafi konum denir. A. ÖZEL KONUM Herhangi bir yeri diğer yerlerden ayıran, sahip olduğu kendine has özelliklerin tümüne özel konum denir. Özel konum, insanları, çevreyi, ülkelerin ekonomik ve politik durumunu çok yönlü etkiler. Dünya üzerinde, özel konum etkisine şu örnekler verilebilir: · Norveç, Japonya, İngiltere, İzlanda gibi deniz ve okyanuslara komşu ülkeler balıkçılıkta ileri gitmişlerdir. · Kuzeybatı Avrupa kıyıları, yüksek enlemlerde bulunmasına rağmen, Gulf - Stream sıcak su akıntısının etkisiyle ılıman bir iklime sahip olmuştur. · Orta Asya ve Orta Avrupa denizlere ırak olduğu için karasal bir iklime sahip olmuştur. · Kanarya, Havai, Kıbrıs, vb. adalar, deniz ve hava yollarının gelişmesiyle ikmal ve uğrak yeri haline gelmişlerdir. Buna bağlı olarak bu adaların önemi artmıştır. Türkiye’nin Özel Konumu ve Sonuçları · Türkiye, Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının birbirine en çok yaklaştığı yerde bulunur. · Farklı kültürlerin kurulduğu, Dünya’nın en eski kültür hazinelerine sahiptir. · Dünya’da en çok petrol çıkaran ülkelere komşudur. · Üç tarafı denizlerle çevrilidir ve yeryüzü şekilleri çeşitlidir. · Karadeniz’i Akdeniz’e bağlayan İstanbul ve Çanakkale boğazlarına sahiptir. · Türkiye’nin ortalama yükseltisi fazladır. (Yaklaşık 1132 m) · Yükselti batıdan doğuya doğru gidildikçe artmaktadır. · Zengin yeraltı kaynaklarına sahiptir. B. MATEMATİK KONUM Herhangi bir yerin, Dünya üzerinde bulunduğu alanın, enlem ve boylam dereceleriyle belirtilmesine matematik konum denir. PARALEL (ENLEM) Ekvator’a enlem olarak çizildiği varsayılan hayali çemberlere enlem denir. Paralel çemberlerinin, Başlangıç paraleline (Ekvator) olan uzaklığının açı cinsinden değerine ise enlem denir. Enlem ve enlem birbirlerinin yerine kullanılırlar. Paralellerin Özellikleri · Ekvator’un 90 kuzeyinde, 90 da güneyinde olmak üzere, yekün 180 enlem bulunur. · Başlangıç paraleli Ekvator’dur. · En büyük enlem dairesi Ekvator’dur. · Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe paralellerin boyları kısalır. Buna karşılık enlem numaraları büyür. · İki enlem arası uzaklığa bir enlem derecesi denir. Matematik konumu daha ayrıntılı olarak belirleyebilmek için, her enlem dairesi 60 dakikaya, her dakika 60 saniyeye bölünmüştür. · 90° paralelleri nokta halindedir. · Paraleller birbirleriyle kesişmezler, birleşmezler. · Paraleller doğu - batı doğrultusunda uzanırlar. · Ekvator ile dönenceler arasında kalan enlemlere alçak enlemler, dönenceler ile kutup daireleri arasında kalan enlemlere orta enlemler, kutup daireleri ile kutup noktaları arasında kalan enlemlere de yüksek enlemler denir. · Ardışık iki enlem arası uzaklık yaklaşık olarak 111 km dir. Bu uzaklıktan yararlanarak şimal güney doğrultusunda ve aynı boylam üzerinde bulunan iki nokta arasındaki uzunluk hesaplanabilir. Paraleller arası uzunluk işlemlerinde şu yol takip edilir: · Aralarında uzaklığı sorulan noktalar arasındaki enlem farkı bulunur. İstenilen merkezlerin her ikisi de aynı yarım kürede ise, numarası büyük paralelden küçük enlem çıkarılır. Farklı yarım küredeler ise paraleller toplanır. · Bulunan enlem farkı sabit uzaklık olan 111 ile çarpılır. Enlemin Etkileri Enlem; iklimi, güneş ışınlarının düşme açısını, sıcaklık dağılışını, denizlerin tuzluluk oranlarını, gece ile gündüz arasındaki vakit farkını, kalıcı kar sınırı yükseltisini, yerleşme ve tarım faaliyetlerinin sınırını, nebat örtüsü çeşitliliğini, toprak çeşidini, akarsu rejimlerini, tarım ürünleri çeşitliliğini, yerleşme biçimini, hayvanların dağılışını, vs. etkiler. MERİDYEN (BOYLAM) Bir kutuptan diğer kutba ulaşan, paralelleri dik açıyla kesen hayali yarım çemberlere boylam denir. Meridyenlerin, Başlangıç meridyenine (Greenwich) olan uzaklığının açı cinsinden değerine ise boylam denir. Boylam ve boylam birbirlerinin yerine kullanılırlar. Meridyenlerin Özellikleri · Başlangıç meridyeninin 180 doğusunda, 180 de batısında olmak üzere, yekün 360 boylam vardır. · Başlangıç meridyeni İngiltere’nin başkentindeki Greenwich istasyonundan geçen meridyendir. · İki boylam arası uzaklığa bir boylam derecesi denir. Koordinatlarla bir yeri daha iyi belirleyebilmek için, her boylam derecesi 60 dakikaya, her dakika 60 saniyeye bölünmüştür. · Ekvator üzerinde iki boylam arası uzaklık 111 km dir. Kutuplara doğru gidildikçe bu uzaklık azalır. Türkiye üzerinde ise iki boylam arası uzaklık, yaklaşık olarak 85 - 86 km dir. · Bütün meridyenlerin boyları birbirine eşittir. · Aynı boylam üzerinde bulunan bütün noktaların (Güneş karşısından aynı anda geçtiklerinden) mahalli saatleri aynıdır. · Boylam dereceleri Greenwich’ten doğuya ve batıya gidildikçe büyür. · Meridyenler şimal - güney doğrultusunda uzanır. · Bütün meridyenler kutuplarda birleşirler. · Meridyenler bir enlem boyunca birbirlerinden eşit uzaklıkta bulunurlar. · Ardışık iki boylam arasındaki mahalli saat farkı 4 dakikadır. Boylamın Etkileri Boylamın Dünya üzerindeki en belirgin etkisi, mahalli saat farklarını oluşturmaktır. YEREL SAAT Herhangi bir yerde, Güneş’in en tepede olduğu ana ya da gölge boyunun en kısa olduğu ana öğle vakti denir. Öğle vakti gün ortasıdır ve saat 12.00 olarak kabul edilir. Buna göre ayarlanan saat dilimine mahalli saat denir. Yerel saat farkları, meridyenlerden faydalanılarak hesaplanabilir. Mahalli saat hesaplarını yapabilmek için şunları öğrenmekte yarar vardır: · Aynı boylam üzerinde bulunan bütün noktaların öğle vakitleri aynı anda olur ve mahalli saatleri birbirine eşittir. · Aynı boylam üzerinde bulunan noktaların mahalli saatleri birbirine eşit olmasına rağmen (21 Mart ve 23 Eylül tarihleri hariç) Güneş’in doğma ve batma saatleri farklıdır. Bunun nedeni, Dünya ekseninin 23° 27' eğik olmasıdır. ORTAK SAAT (ULUSAL SAAT) Çalışma hayatında, mahalli saatlerin hepsini kullanmak mümkün değildir. Ticari ve ekonomik ilişkilerin kolaylaştırılması, haberleşme ve ulaşım hizmetlerinin hızlı ve düzenli bir şekilde yapılabilmesi için, mahalli saatten farklı olarak, ortak saat ya da milli saat uygulamasına ihtiyaç duyulmuştur. Bu nedenle her ülkenin, kendisine en müsait meridyenin mahalli saatini bütün ülke sınırlarında geçerli hale getirmesiyle oluşan saate ortak saat adı verilmektedir. Doğu - batı doğrultusunda geniş olan ülkeler (A.B.D, Kanada, Çin, vb.) aynı anda ani çok ortak saat kullanırlar. Ancak doğu - batı yönünde dar olan ülkeler (Türkiye, İtalya, Bulgaristan, İspanya, vb.) ise aynı anda tek ortak saat kullanırlar. Türkiye’de, 1978 yılına kadar, 2. saat diliminde yer saha 30° Doğu meridyeninin mahalli saati ortak saat olarak kullanılmıştır. 1978 yılından sonra, güneş ışınlarından daha çok yararlanarak enerji tasarrufu sağlamak amacıyla, ileri ve art saat uygulamasına geçilmiştir. Şöyle ki; · Yaz döneminde 3. saat dilimine giren 45° Doğu meridyeninin mahalli saati temel alınarak ileri saat uygulamasına geçilmiştir. · Kış döneminde ise 2. saat dilimine giren 30° Doğu meridyeninin mahalli saati temel alınarak art saat uygulamasına geçilmektedir. SAAT DİLİMLERİ (ULUSLAR ARASI SAAT) Bilim ve tekniğin hızla gelişmesiyle ülkeler arası ekonomik ve siyasi ilişkilerin artması, buna bağlı olarak iletişimin hızlı olması uluslararası saatin doğmasına yol açmıştır. Bu sebeple saat dilimleri oluşturulmuştur. Dünya üzerinde 24 saat dilimi vardır. TARİH DEĞİŞTİRME ÇİZGİSİ Dünya’nın doğu ve batı yarım kürelerinin uç noktaları arasında bir günlük vakit farkı vardır. Bu nedenle, Başlangıç meridyeninin devamı olan 180° meridyeni, tarih değiştirme çizgisi olarak kabul edilmiştir. · 180° boylamının batısına doğru gidildiğinde, Doğu Yarım Küre’ye geçildiği için, tarih 1 gün ileridir. · 180° boylamının doğusuna doğru gidildiğinde, Batı Yarım Küre’ye geçildiği için, tarih 1 gün geridir. TÜRKİYE’NİN MATEMATİK KONUMU VE SONUÇLARI Türkiye, 36° - 42° şimal paralelleri ile 26° 45° Doğu meridyenleri arasında yer alır. Diğer bir ifadeyle, Türkiye Ekvator’un kuzeyinde ve Greenwich’in doğusunda bulunan bir ülkedir. Türkiye’nin matematik konumunun sonuçları şöylece sıralanabilir: · Doğu - batı istikametinde 76 dakika mahalli saat farkı bulunur. · Aynı anda tek ortak saat kullanılır. Çünkü doğu - batı yönünde çok geniş değildir. · Güneş ışınları hiçbir vakit dik açıyla gelmez. · İki boylam arası uzaklık yaklaşık olarak 85 - 86 km dir. · Orta kuşakta yer alır. · Mevsimler belirgin olarak görülür. · Kışın cephesel yağışlar fazladır. · Güneyden kuzeye gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı küçülür. · Güneyden kuzeye gidildikçe cisimlerin gölge boyu uzar. · Güneyden kuzeye gidildikçe gece - gündüz süreleri arasındaki ayrım artar. · Kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklığı düşürürken, güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı yükseltir. · Dağların güney yamaçları daha sıcaktır. Buna bağlı olarak güney yamaçlarda yerleşmeler fazladır.