Sine-romanın yaratıcısı İstanbul'da


Bu yıl İstanbul Film Festivali'nin yaşam boyu başarı ödülünü saha Alain Robbe Grillet yalnızca üstat bir sinemacı değil, aynı zamanda İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra yazın dünyasının en önemli akımlarından olan Yeni Roman'ın da en önemli kuramcılarından ve yazarlarından biridir.



Fransız yazar, yazın kuramcısı ve yönetmen Alain Robbe-Grillet'nin romanlarında dramatik vaka örgüsü, vakit tutarlılığı ve kahramanın psikolojik analizi gibi geleneksel anlatım öğelerine pek az rastlanır. Romanları, yine eden imgelerle, kişisel olmayan bir tarzda anlatılmış fiziksel nesnelerle ve gündelik hayatın sıradan öğeleriyle kurulur. Basılan ilk romanı Les Gommes'den (Siliciler) başlayarak Grillet popüler edebi tarzlarla, özellikle en bildik roman türlerinden geleneksel gizem romanıyla oynamıştır. Romanlarında detektif ve casus öyküleri gibi türler başarılı bir biçimde değişen bakış açılarıyla ve fiziksel nesnelerin sık betimlemeleriyle anlatılır. Kitap 1954'te Fenelon Ödülü'nü almıştır. Alaine Robbe-Grillet 2004'te Fransız Akademisi üyeliğine seçilmiştir.
"Ama biliyorsun mükemmel suç diye bir şey yoktur; olmak zorunda olan o açığı bulmalıyız"
"Nereye bakacaksın? Hata yapmayın, beyefendi: bu uzmanların işi, pek az şeyi şansa bırakmışlar; ama elimizdeki azıcık ipucunu yararsız kılan onları herhangi bir şeyle sınamak konusundaki aczimiz." (Siliciler'den)

Robbe-Grillet, 1922'de Fransa'nın kuzeybatısındaki Brest'te, ünlü bilimadamları ve mühendisler yetiştirmiş bir ailenin üyesi olarak doğdu. Brest, Buffon ve St. Louis liselerine devam etti. İkinci Dünya Savaşı boyunca bir Alman tank fabrikasında çalışmak zorunda kaldı. 1944'te Ulusal Tarlacılık Enstitüsü'nden mezun oldu. 1945-1949 yılları arasında Paris'teki Ulusal İstatatistik Enstitüsü'nde çalıştı; daha sonra 1949-1951 yılları arasında Sömürge Meyve ve Ürünleri Enstitüsü'nde görev yaptı. Martinik ve Batı Hint Adaları'nda tarla uzmanı olarak çalıştı. 1955'ten sonra Minuit Yayınevi'nde yazın danışmanlığı yaptı. Aynı yıllarda bu yayınevi Claude Simon, Nathalie Sarraute, Michel Butor, Jacques Derrida ve Pierre Bourdieu gibi yazarların kitaplarını da yayınlıyordu. Tüm bu yazarlar farklı tarzlarda çalışmalarına ve yazmalarına karşın, 19. yüzyıl romanının bittiği konusunda hemfikirdiler.

İlk romanı Un Regicide'i (Kral Katili) kızkardeşinin bioloji labaratuvarında yarım zamanlı çalışırken 1949'da yazdı; ancak roman 1978'e kadar basılamadı. 1951'deki rahatsızlığı sırasında kendisini Yeni Roman akımının önde gelen adlarından biri yapan Les Gommes'ü yazdı. Onu 1955'te Le Voyer (Dikizci), 1957'de Nabokov'un "yüzyılın en önemli romanlarından biri" olarak nitelediği Kıskançlık ve 1959'da Dans Le Labyrinthe (Labirent'te) izledi. Bir edebi tür olarak roman hakkındaki düşüncelerini Yeni Roman'da dile getirdi.

"İzleyen pasajların birçoğunda Yeni Roman terimini çekinmeden kullanıyorsam, bu, ne bir ekole ne de aynı doğrultuda çalışan özgül ve belirli bir yazar grubuna işaret etmek için. Bu ifade, sadece, roman için yeni biçimler, insanla dünya arasındaki yeni ilişkileri anlatım etmeye (ya da yaratmaya) elverişli biçimler arayan; romanı buluş etmeye, başka bir deyişle, insanı buluş etmeye karar vermiş herkese müsait bir etikettir."

Robbe-Grillet yazarın kendisini fiziksel nesnelerin kişisel olmayan betimlemeleriyle tatmin etmesi gerektiğini savunur. Psikolojik ya da ideolojik öğeler dışarıda tutulmalıdır; okur, ayrıntıların ve olayların ardında ne gizlendiğini kendisi tahmin etmelidir. Nesnel gerçekliğe odaklanmış olmasına karşın Robbe-Grillet Yeni Roman'ın bütünüyle öznel olduğunda ısrar eder: Romanın dünyası her şeye yargıç konumdaki bir anlatıcının değil, bir roman karakterinin gözünden sunulmaktadır. "Gerçek yazarın söyleyecek bir şeyi yoktur. Önemli olan söyleme biçimidir." Yeni Roman'da, romanda eğretileme kullanımına, nesneleri insanbiçimli hale soktuğu için karşı çıkar. Bu düşünceden yola çıkarak, Jean Paul Sartre ve Albert Camus'yü dünyayla kararsız bir ilişki tutturmuş olmakla suçlar. "Tüm çalışmalarım, tamamen, kendi yapılarını gün ışığına çıkarmaya yöneliktir."

Dikizci'de olduğu gibi, yazarın çalışmalarından birkaçı okurun "yetkisiz" açıklamaları olmaksızın çözülemeyecek muammalardan oluşur. Kitabın başlığı, kahramanı gezgin saat satıcısı ve muhtemel bir katil olan Mathias'a gönderme yapar. Kitap Fransa'da 1955 Eleştirmenler Ödülü'nü aldıysa jürinin bir kısmı "kitabın bir roman bile olmadığını" iddia etti. Kıskançlık 1950'lerin en iyi 'yeni roman'larından biri olarak kabul edilir. Kitabın konusu Tropiklerde bir muz plantasyonudur ve bu kitap da bir detektiflik öyküsü benzeri bir tarzda yazılmıştır. Vaka örgüsü oldukça kolay tutulmuştur ve anlatıcının dışsallığı en uç boyutlara taşınmıştır.

1981 tarihli Djinn'de Robbe-Grillet bir başka popüler türü, casus öyküsünü dener. Anlatıcı hünsa bir Amerikan casusu için çalışmaktadır ve bu casusun üye olduğu saklı örgütün -makinelere savaş açmış çağdaş çağın Ludistleri- ile buluşur. Anlatıcının dış dünyanın varlığından kuşkuları vardır; ona, kendisine bir rüya gördürüldüğü söylenir ve bir süre sonra öykü kendi üzerine kapanmaya başlar. Öykünün harika iç mantığı yaralı ya da belki de ölü bir çocuğun henüz gerçekleşmemiş olayları hatırlamasında belirginleşmeye başlar.

"Ne bir yanıt ne bir yankı olduğunun bilincinde, anlamdan yoksun nesneler gibi hecelerim de düşştüler. Ve sessizlik yeniden yanaştı. Gerçekten konuştum mu? Soğuk, uyuşukluk ve felç kol ve bacaklarıma yayılmaya başladı"

La Maison de Rendez-vous (Randevuevi) birbirleriyle çelişen birkaç bakış açısını beraber kullanır. Bir toplantıya odaklanan öykü birkaç kez kendi üzerine katlanır. Le Belle Captive (Esir Dilber) güzel esir miti üzerine kurulmuştur ve Fransız sürrealist ressam Rene Magritte'in resimlerinde alınan temaları işler. 1962'de yayınlanan Enstantaneler'de, Saklı Oda adlı öyküde Gustave Moreau'nun anısına bir saygı olarak, ressamın çalışmalarına atıf yapan öğeler bulunur. Öykünün soğukkanlı bir biçimde anlatılan erotik sahnesi cinsel şiddetle doludur ve bu tarz sahneler yazarın daha sonraki çalışmalarında sık sık yinelenecektir.

"Adam bir metre kadar ötede yarı ona eğilmiş bir halde duruyor. Tepetaklak halde görünerek kadının yüzüne bakıyor. Gözleri onları çevreleyen makyajıyla daha da büyümüş. Adamın duruşu yüzünün ancak belirsiz bir profille görünmesine olanak veriyor; katı tavrına, sessizliğine ve hareketsizliğine rağmen yüzdeki şiddet dolu esriklik sezilebiliyor." (Gizli Oda'dan)

Robbe-Grillet'nin 1984'te yayınladığı Le Mirror Qui Revient (Aynadaki Hayaletler) Romanesques adını taşıyan otobiyografik üçlemenin ilk cildidir. Geç dönem eserlerinde yazar, Claude Simone'un "Her şey, hatta hayali olan bile, otobiyografiktir" sözüne müsait çalışmalar ortaya koymuştur. Ona göre yaşam bütünüyle mana dolu ya da anlamsız değil, daha çok, basittir. Labirent teması Robbe-Grillet'yi Borges'e bağlar; iki yazar da yorum içinde yorum düşüncesinden büyülenirler. Labirentler aynı zamanda casus öykülerinin zeminidir; 2001 yılında çıkan La Reprise 'de kendisi için sado-mazoşistik bir maceraya dönüşecek bir görevle savaş sonrası Berlin'ine giden bir casusun öyküsünü anlatır. "Bütün romanlarım komiktir. Belki La Reprise daha çok", der Robbe-Grillet, bu en çok satan kitabı için.

Robbe-Grillet'nin görsel dünyayla tutkulu ilişkisi onu 1960'larda senaryo yazmaya ve film yönetmenliğine götürdü. Bazı filmleri sine-roman olarak nitelenmiştir. Bu çalışmalarda Grillet alışıldık anlatım yapılarına ve geleneksel gerçekçiliğe alan okumuştur. Robbe-Grillet'nin esas savı fiziksel dünyanın tek sahici gerçeklik olduğu ve anılara ulaşabilmenin tek yolunun fiziksel nesnelerden geçtiğidir. Edebi kuramının sinemadaki en çok tanınan ifadesi, senaryosunu üstlendiği Saha Resnais filmi Geçen Yıl Marienbad'da'dır.

Çözümü olmayan bu bulmaca-filmde, görkemli bir köşkte, Marienbad'da ya da başka bir yerde bir kadınla tanışan ve onunla ilişkiye giren ya da girmeyen bir yabancı anlatılmaktadır. İzleyici böyle bir karşılaşmanın gerçekleşip gerçekleşmediğini anlayamaz. Heykellerle dolu sessiz bahçeler, durağan kamera çalışması ve oyuncuların yer aldığı ayrışık sahneler filme rüya havası verir. Manzaradaki küçük insanlar gölgeler oluştururken, biçilmiş fundalıkların gölgeleri yoktur. Öyküdeki gerçek varlıklar yalnızca insanlar mıdır?

Yönetmenliğini yaptığı Trans-Europe-Express'te (Avrupa Ekspresi) Hitchcock'tan ve gangster filmlerinden öğeler bulunur. 1971'de çektiği L'Éden et aprés (Cennet ve Sonrası) ile renkli film üçlemesine başlamıştır. Topologie D'une Cite Fantome'da (Bir Hayalet Şehrin Topolojisi) yeni bir teknik kullanarak bir planı mat bir kareyle başlatarak harekete geçirmiştir. Filmde bir Fransız polis bir fahişenin ölümünü araştırmaktadır. Filmin kahramanlarından David bir ya da bir sıra cinayetin failidir; vakit vakit birinci tekil bir anlatımda David'in sesi duyulur:

"Yalnızım. Amaçsızca yürüyorum. Amaçsızmışçasına bir zamanların sarayları, halk binaları, özel konutları, kumarhaneler ve genelevleri, tiyatroları, tapınakları ve çeşmelerinin ayrım edilmez kalıntıları arasında dolanıyorum. Bir şey arıyorum."